موفقیت شرکتهای کوچک و متوسط اکتشاف و تولید (E&P) و به ویژه شرکتهای نوپا در این زمینه، مستلزم درک شرایط محیطی کسب و کار، نیروی انسانی متخصص، چابکی در عملیات، استراتژی درست و مناسب فناوری و قدرت ویژه در شناسایی فرصتهای اکتشاف، توسعه و تولید است.
بخش بالادستی نفت و گاز، بخش بسیار پرسودتری نسبت به بخش پایین دستی این صنعت به شمار می رود؛ با این تفاوت که ریسک بالاتری دارد و نقش دانش و فناوری در موفقیت آن بسیار موثرتر است. از سوی دیگر بخش بالادستی نسبت به بخش پایین دستی، با فشارهای سیاسی و اجتماعی کمتری در تعیین قیمت محصولات خود مواجه است و بطور جدی تابع تعادل عرضه و تقاضاست.
بخش بالادستی، رویکردی دانش بنیان دارد و نقش فناوریهای جدید در افزایش تولید و افزایش درآمد شرکتهای فعال در این بخش بسیار پررنگتر است. از این رو در قیمتهای پایین نفت، تنها عامل اصلی و تعیین کننده افزایش سود شرکتها، توان افزایش تولید و ضریب بازیافت از میدانها ضمن افزایش کارایی و کاهش هزینه های عملیات است.
افزون بر شرکتهای عامل اکتشاف و تولید، بازیگران متعدد دیگری در زنجیره عرضه حوزه بالادستی نفت و گاز فعالیت داشته و تعامل این بازیگران با یکدیگر، نقش عمده ای در نوآوری و تولید فناوریهای نو در این حوزه دارد. به عنوان مثال، همکاریهای فزاینده شرکتهای عامل با تامین کنندگان و سازندگان کالاها و تجهیزات از دهه ١٩٨٠ میلادی به بعد، منجر به معرفی فناوریهای گوناگون و متعددی شده است. این تعامل به گونه ای است که استراتژیهای فناوری این دو بخش به صورت مکمل یکدیگر به منظور حل مشکلات عملیات اکتشاف وتولید تعریف می شود. از سه دهه پیش به این سو، شرکتهای بین المللی ارائه دهنده خدمات (ISC) نیز به عنوان یکی دیگر از چهار گوشه عوامل اصلی چرخه فناوری در حوزه بالادستی، نقش بسزایی در نوآوری های فناورانه ایفا کرده اند. تمام این عوامل در تعامل با مراکز پژوهشی و دانشگاه ها در تولید دانش چرایی فناوریها (Know Why) و حرکت به سوی سطوح بنیادین همکاری دارند. هرچند، بر اساس پژوهشهای میدانی بین المللی، نقش دانشگاه ها نسبت به مراکز پژوهشی مستقل و یا وابسته به شرکتهای IOC و یا ISC بسیار کمتر بوده است.
فناوریهایی نظیر روشهای لرزه نگاری سه بعدی و چهاربعدی، حفاری چاه های انحرافی و افقی و چاه های چند شاخه ای، استفاده از فیبر نوری، پمپهای چندفازی و سیستمهای اندازه گیری چندفازی، بهره مندی از چاه های هوشمند، دکلهای حفاری قابل حمل و تجهیزات نمودارگیری حین حفاری، همه نمونه هایی از فناوریهای حاصل از همکاری عوامل نامبرده به شمار می روند.
موفقیت در چنین محیطی برای شرکتهای کوچک و متوسط و به ویژه نوپا مستلزم شرایط مختلفی است که در زیر به برخی از آنها اشاره شده است:
درک دقیق و صحیح از شرایط محیطی کسب و کار: این شرکتها باید آشنایی دقیقی با میدانهای نفتی و گازی، زمین شناسی و مشخصه های مخزنی، محیط قراردادی و شرایط کسب و کار خود داشته و از مدیران خوشنامی برای هدایت فعالیتهای خود بهره گیرند.
سرمایه انسانی متخصص: آنها باید از بهترین و زبده ترین نیروهای متخصص بالادست برای گرفتن تصمیم های صحیح بهره گیرند.
چابکی در عملیات: این شرکتها باید چابکی در عملیات و کاهش هزینه های عملیاتی را به عنوان یکی از استراتژیهای رقابتی خود سرلوحه خود قرار دهند.
راهبرد صحیح و مناسب فناوری: شرکتهای کوچک و متوسط در رقابت با شرکتهای بزرگتر، توان سرمایه گذاری بسیار کمتری در توسعه دانش و فناوریهای بالادستی دارند و این امر در صنعت بالادستی نفت و گاز به معنی کاهش توان تولید و ضریب بازیافت است؛ مگر آن که استراتژی مناسبی در انتخاب، توسعه و بکارگیری فناوریهای جدید و روز بالادستی در دنیا در تعامل با دیگر بازیگران حوزه فناوری مانند دانشگاه ها، موسسات فناوری و شرکتهای خدمات نفتی و نیز در مشارکت با شرکتهای بین المللی نفتی (IOC) اتخاذ کنند. این موضوع، خود بحث مفصلی است که بررسی کامل آن در این مقال نمی گنجد، اما شناسایی حوزه های هدف فناوری (TTA) و برنامه جذب فناوری در مشارکت با شرکتهای IOC که در قراردادهای جدید نفتی کشور، فرصت آن فراهم آمده است، مهمترین زمینه های رشد فناوری برای شرکتهای نوپای ایرانی اکتشاف و تولید است که در صورت وجود یک برنامه دقیق منسجم از سوی این شرکتها، در میان مدت در دسترس خواهد بود.
قدرت ویژه در شناسایی فرصتهای اکتشاف، توسعه و تولید: این شرکتها باید با درک و دانش بالا از بلوکهای اکتشافی، مخازن نفت و گاز توسعه نیافته و میدانهای در حال تولید و بررسی دقیق ریسکهای مترتب بر هر یک از آنان و در نظر گرفتن میزان سرمایه بری، بهترین ترکیب را برای شروع و ادامه حیات فعالیتهای خود انتخاب کنند. این هدف بدون داشتن گروه های تخصصی فنی، اقتصادی، مالی و حقوقی ممکن نیست. ناگزیر چنین شرکتهایی باید راهبرد مناسب ترمیم گروه های موجود خود را هرچه سریعتر تنظیم کرده تا بتوانند زمینه رشد خود را فراهم کنند. خوشبختانه شرکتهای ایرانی اکتشاف وتولید فعالیت خود را از میدانهای نفت و گاز ایران آغاز می کنند که از جمله کم ریسک ترین میدانهای نفت و گاز جهان به ویژه در قیمتهای پایین نفت و گاز به شمار می رود. هرچند این امر به این معنی نیست که ریسک در این میدانها از بین می رود و سود مورد انتظار شرکتها بطور جدی به انتخاب و کارایی عملیات آنها بستگی دارد.
انتخاب صحیح شریک خارجی و برنامه جذب فناوری: این موضوع در حال حاضر بیشتر به شرکتهای ایرانی اکتشاف و تولید معطوف است و این شرکتها باید از فرصت استثنایی که وزارت نفت در اختیار آنان قرار داده تا عملیات اکتشاف، ارزیابی، توسعه و تولید را بصورت مشترک با شریک یا شرکای خارجی خود انجام دهند، حداکثر استفاده را داشته باشند. انتخاب شریک خارجی مناسب و متناسب با ابعاد ساختاری، فرهنگ سازمانی، سطح جاری و موجود دانش سازمان از یک سو و برنامه انتقال و جذب فناوری و توانمندسازی نیروهای موجود و تازه فارغ التحصیل از سوی دیگر، نقش بسیار اساسی در رشد شرکتهای ایرانی خواهد داشت.
