گزارشی از اقدامات صنعت نفت برای حفظ هورالعظیم
هورالعظیم که تنها باقیمانده تالاب های بسیار بزرگ بین‌النهرین است در غرب استان خوزستان واقع است و به لحاظ تنوع‌زیستی فوق العاده غنی است و عمده منابع آبی تالاب از طریق رودخانه‌های کرخه، نیسان، سابله و نهرهای انشعابی تامین می‌شود.
پیشینه تاریخی تالاب هورالعظیم نیز بسیار مورد توجه جهانیان است، بررسی‌ها نشان داده که تالاب هورالعظیم زمانی مساحتشان به دو میلیون هکتار می‌رسید و تقریبا یک‌سوم مساحت عراق را اشغال می‌کرد به طوری که بالاتر از بغداد شروع شده و تا اروندرود ادامه می‌یافت. هورالعظیم که یک سوم در ایران و دو سوم آن در عراق واقع شده یکی از زیستگاه‌های حساس و مهم پرندگان مهاجر آبزی و بومی منطقه است و حواصیل، غاز پیشانی سفید، شغال، روباه، گربه جنگلی، سمور آبی، گراز، شیر بد و انواع ماهی کپور از جمله حیات وحش منحصر به فرد تالاب هورالعظیم هستند.
بررسی و مقایسه تصاویر ماهواره ای مربوط به تالاب هورالعظیم در سال های ۱۹۷۰، ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ میلادی نشان می دهد که بیشترین ضربه به پیکر تالاب هورالعظیم ناشی از اجرای برنامه های سدسازی در دو کشور ترکیه و عراق بوده است.
جریان هر دو رودخانه فرات و دجله به علت شرایط خشکسالی ها و وجود سیلاب های مخرب، نوسانات فصلی زیادی دارد به گونه ای که در تابستان مجموع جریان دو رودخانه در حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر مکعب بر ثانیه و در فصل بهار به بیش از ۵ هزار مکعب بر ثانیه می رسد. بارش حوزه آبریز کرخه در طی ۹ سال اخیر با کاهش ۱۳ درصدی مواجه شده که این موضوع باعث کاهش پتانسیل تجدید پذیر حوزه آبریز به میزان ۲۴ درصد شده است.
همچنین رواناب حوزه آبریز کرخه در دوره ۹ ساله اخیر به میزان ۵۰ درصد کاهش یافته که کاهش باران و افزایش برداشت از منابع آبی سطحی و زیرزمینی در بالادست، به منظور استفاده در بخش کشاورزی از دلایل عمده این کاهش است. نیاز زیست محیطی هورالعظیم معادل ۱۲۸۳ میلیون متر مکعب در سال برآورد شده که در سال های اخیر به دلایل کاهش آب دهی تنها به طور متوسط به میزان ۲۸۴ میلیون متر مکعب از مقدار لازم در صورت اجرای کلیه طرح های توسعه منابع در حوزه کرخه تامین خواهد شد.
علل تغییر مساحت تالاب هورالعظیم
علل اصلی تغییر در مساحت تالاب هورالعظیم را می توان در دلایل پیش رو جست و جو کرد: کاهش وسعت هورالعظیم به میزان یک چهارم مقدار اولیه به دلیل احداث سد و کانال در کشورهای همسایه، تغییرات ناشی از جنگ تحمیلی، قرار گرفتن استان خوزستان در منطقه بیابانی و تاثیر فرسایش بادی و شن روان بر ۷۰۰ هزار هکتار از اراضی، نداشتن طرح آمایش سرزمین و تغییرکاربری اراضی، افزایش نرخ تبخیر، ورود زه آب های شور و پساب های بهداشتی به تالاب، عدم توانایی تالاب در بازسازی و خودپالایی و کاهش بارش و روانابهای سطحی در منطقه و…
شرکت متن و پایش مستمر برای حفظ محیط زیست
به گفته عبدالرضا حاج حسین نژاد مدیر عامل شرکت مهندسی و توسعه نفت این شرکت از جمله شرکت های تابعه شرکت ملی نفت ایران است که به منظور توسعه میادین نفتی، فعالیت های گسترده ای در استان نفت خیز خوزستان به انجام می رساند. میادین تحت توسعه توسط این شرکت که در در غرب کارون فعال است را مرور می کنیم. منطقه میدان نفتی آزادگان شمالی که بخش عمده آن در بخش شمالی هورالعظیم در حوضچه ۱ و ۲ واقع شده است. منطقه میدان نفتی آزادگان جنوبی که در ضلع جنوبی حوزه تالابی در حوضچه ۳، ۴ و ۵ قرار دارد. میدان نفتی یادآوران که در خارج از حوزه تالاب هورالعظیم قرار دارد. میدان یاران در بخش شمالی و جنوبی که در نوار مرزی ایران و عراق در حوضچه ۴ و ۵ قرار دارد.
نزدیک ترین مراکز شهری به میادین نفت غرب کارون شهرهای دارخوین، هویزه و سوسنگرد است و اکثر وسعت میادین نفتی بر روی اراضی تالابی و مرتعی قرار گرفته است. به همین منظور شرکت متن برای حفظ محیط زیست و کنترل آلودگی های ناشی از طرح های توسعه میادین نفتی غرب کارون، به طور مستمر فعالیت های پایش و احیای هور از جمله ساخت آبراهه ها و پاکسازی مستمر آن را در دست اجرا دارد. برنامه جامع مدیریت محیط زیست(MEP)، میادین نفتی غرب کارون به منظور اجرا در این محدوده ها از سوی شرکت مهندسی و توسعه نفت(متن) طراحی شده است.
ایجاد ۲۴۴ آبراهه در زیر جاده های دسترسی
شرکت متن در راستای کنترل و پیشگیری از بروز آثار زیست محیطی و یا تشدید بحران ریزگردهای منطقه که کانون اصلی آن کشور عراق است بیشترین حساسیت را در محدوده هورالعظیم در نظر گرفت و اقدامات کنترلی را با نظر سازمان حفاظت محیط زیست و اداره محیط زیست استان خوزستان در محدوده هورالعظیم و غرب کارون در دستور کار خود قرار داد. از جمله: ایجاد ۲۴۴ کالورت(آبراهه) در زیر جاده های دسترسی آنتنی درون تالاب هورالعظیم در منطقه آزادگان شمالی و احداث کالورت های زیر جاده در مسیر ورودی به طرح یاران، افزایش ارتفاع سلرها جهت رهاسازی آب پس از انجام فعالیت های ساختمانی و احداث خطوط لوله جریانی جهت کاهش اثرات مستقیم بر کمیت آب هورالعظیم، تعمیر مسیرها و جاده های آسفالته غیر تالابی به طور مستمر، احداث ۴۴ کالورت و پل چند دهانه ای جدید به منظور افزایش تبادل آبی در تالاب هورالعظیم در محل های مورد نظر محیط زیست استان خوزستان از فعالیت های انجام شده است.
بازرسی مستمر و اجرای برنامه های کنترل نشت نفت
اقدامات دیگری از جمله بازرسی مستمر و تعمیر تعداد مناسب کالورت(آبراهه) و پل های چند دهانه ای در مسیرهای دسترسی و جاده های آنتنی در زیر جاده های آنتنی، ارزیابی مستمر تغییرات هیدرولوژی سطح منطقه، ایجاد خاکریزی مناسب پیرامون گودال های مواد زائد و محل های حفاری(یک متر بالاتر از سطح زمین) جهت جلوگیری از آلودگی، اجرای برنامه های کنترل نشت نفت(OIL SPILL PLAN)، ایجاد و ساخت صحیح محوطه سلر و استفاده از بتن های مسطح و نفوذناپذیر در گودال های مواد زائد، ساخت جاده های دسترسی با هدف زه کشی رواناب های سطحی از سطح جاده به سمت گودال ها و یا خندق ها به منظور دور کردن از منابع آب سطحی از برنامه های انجام شده است.
ممنوعیت شکار و صید و الزام پیمانکاران برای خرید آب مورد نیاز
به حداقل رساندن رفت و آمدهای وسایل نقلیه و محدود کردن آن ها در مسیرهای تعیین شده، شن ریزی محوطه ها و مسیرهای تردد، نصب غلاف سیمانی در مسیر حفاری چاه ها تا عمقی بیشتر از سفره های آب زیرزمینی قابل استفاده به منظور ایزوله کردن چاه ها در حین عملیات حفاری و اجرای فرآیند تکمیل چاه، الزام پیمانکاران جهت خریداری آب مورد نیاز عملیات ساختمانی و حفاری و جلوگیری از برداشت آب در تالاب هورالعظیم، پایش مداوم زیست محیطی در طول فاز ساختمانی جهت اطمینان از کارآمدی اجرای اقدامات اصلاحی، بازگرداندن توان طبیعی خاک و اجرای طرح های احیای زمین از جمله توسعه فضای سبز در فضاهای غیرصنعتی، ممنوعیت هر گونه شکار و صید مطابق قوانین سازمان حفاظت محیط زیست توسط پیمانکاران، استفاده از شیرهای قطع اتوماتیک در محل تقاطع خطوط لوله انتقال با رودخانه کارون، مدفون کردن خطوط لوله در زیرزمین به منظور جلوگیری از آسیب و نشت نفت، اجرای طرح واکنش به نشت نفت برای سوانح طبیعی و اجرای برنامه های مرتبط با کنترل تخلفات زیست محیطی پیمانکاران با استفاده از ارسال اخطاریه و اخذ جرایم زیست محیطی از دیگر اقدامات صورت گرفته است.
تعیین نقاط پایش و تدوین برنامه زمان بندی شده
شرکت متن در برنامه جامع ارائه شده به منظور مدیریت محیط زیست طرح های غرب کارون، نسبت به تعیین نقاط پایش در طرح های توسعه میادین نفتی اقدام کرده است. در این میان با توجه به اهمیت هورالعظیم، نقاط پایش مورد نظر برای کنترل مستمر وضعیت زیست محیطی هور تعیین شده است: تعداد ۱۵ ایستگاه پایش آب های سطحی در منطقه در بخش شمالی، جنوبی و مرکزی هورالعظیم، تعداد ۱۴ ایستگاه به منظور پایش مستمر خاک و رسوبات بستر تالابی در اراضی کشاورزی روستاهای اطراف، تعداد ۱۳ ایستگاه پایش موجودات کفزی تالاب هورالعظیم در محل رودخانه کرخه قبل از ورود به محدوده عملیاتی رودخانه کرخه و نیسان و…
تدوین برنامه زمان بندی شده برای رهاسازی آب در تمام حوضچه های تالاب هورالعظیم تا سال ۲۰۱۶، ترمیم، بهسازی و مرمت ۲۴۴ عدد کالورت(آبراهه) موجود در مسیرهای تردد، احداث ۴۴ کالورت جدید ۳ دهانه و پل در مکان های مورد تایید محیط زیست استان خوزستان، انجام مطالعات کامل هیدرولوژی در منطقه و تعیین تراز ارتفاعی جاده ها و تاسیسات سرچاهی و خطوط لوله به منظور رهاسازی کامل آب در هورالعظیم از اقدامات انجام شده در خصوص مدیریت وضعیت هیدرولوژی هورالعظیم است.
مصوبه هیات وزیران و تکالیف شرکت نفت
هیات وزیران در اسفند ۹۳ در خصوص پیشگیری و مقابله با آثار زیان بار ریزگردها مصوبه ای داشت که به شرکت نفت تکالیفی را محول می کرد. کمک به تثبیت کانونهای تولید گرد و غبار داخلی ناشی از فعالیت های نفتی توسط مجری طرح کمک به عمران مناطق نفت خیز جنوب، رهاسازی آب در تالاب هورالعظیم و ایجاد کالورت های مناسب در جاده های دسترسی به میدان های نفتی (توزیع مناسب جریان آب) در غرب کارون.
پس از این مصوبه شرکت مهندسی و توسعه نفت در راستای مصوبه هیات وزیران اقداماتی را انجام داد؛ احداث، تعمیر و بهسازی کالورت ها، احداث کالورت و پل جدید، برقراری سیستم مدیریت و پایش مستمر از تالاب هورالعظیم، باز کردن دریچه های ورودی آب به تالاب هورالعظیم، تسطیح و ترمیم محل های برداشت قرضه در عرصه تالاب، برنامه ریزی جهت راه اندازی و بهره برداری از سیستم تصفیه پساب بهداشتی، استقرار هسته محیط زیست، فضای سبز و…
به کارگیری نیروهای هسته محیط زیست
محیط زیست استان خوزستان ۱۰۱ نفر طی مکاتبات مختلف به شرکت مهندسی و توسعه نفت معرفی کرده است. که از این تعداد ۷۱ نفر مرد و ۳۰ نفر زن بوده اند. جمعا ۳۲ نفر تاکنون مصاحبه شده اند که از این مقدار ۷ نفر قبول و مشغول فعالیت در طرح های شرکت می باشند. ۳۹% افراد تحصیلات غیر مرتبط و پاییتر از کارشناسی دارند.
تا سال ۱۳۹۳ در منطقه غرب کارون بیش از ۳۱ هکتار فضای سبز در طرح های شرکت متن احداث شده است.
اقدامات زیست محیطی در یاران شمالی
آرش باقرزاده؛ مجری طرح میدان یاران شمالی در گفت و گو با مشعل از پیشرفت خوب و مناسب پروژه میدان نفتی یاران شمالی خبر داد و افزود: یاران شمالی در ابتدا یک منطقه بیابانی بود که مخزن شماره ۳ میدان خشک بود و طبق توافق ارگان های مختلف قرار بود آب در سال ۲۰۱۶ در تالاب هورالعظیم رهاسازی شود. تا بیش از ۱۰ سال پیش که این توافق صورت گرفته بود بحث ریزگردها مطرح نبود و پیشرفت فعالیت های غرب کارون باعث شد تا سال گذشته مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران و معاون سازمان حفاظت محیط زیست کشور در بازدید از غرب کارون به این نتیجه رسیدند که باز کردن آب مانعی ندارد و سرانجام این اتفاق رخ داد. و این هم فعالیتی نفتی و هم زیست محیطی بود.
وی افزود: بیابان های قبلی اکنون تبدیل به نیزار و از لحاظ مسائل زیست محیطی اقدامات قابل تامل و مهمی در منطقه انجام شده است. ما در اردیبهشت ۹۳ مکاتباتی را با محیط زیست داشتیم که در آن تمام برنامه ها و اقدامات را شرح داده بودیم که بر اساس همان برنامه ما مسیر را ادامه دادیم. محیط زیست از حداقل یک سال پیش به این طرف می دانست ما دقیقا می خواهیم چه کارهایی انجام دهیم.
باقر زاده ادامه داد: در حال حاضر ما از نظر کاری مشکلی نداریم و یاران یکی از پروژه های موفق کشور است که به خوبی پیش می رود اما از نظر زیست محیطی اختلافات و سوء تفاهماتی به وجود آمده است که یکی از آن ها مربوط به آسفالت جاده ها است. ما در گزارش ها نوشته بودیم که این جاده ها تکمیل خواهد شد. دو جاده آسفالت شده که برای دسترسی به کارخانه های بهره برداری است و جاده هایی که به چاه های نفت منتهی می شوند همچنان خاکی خواهد ماند و تغییری نخواهند داشت.
وی افزود: تلاش شد تا جاده های زمان جنگ ترمیم و بهسازی شوند و حتی الامکان جاده جدید احداث نشود و تمام تلاش در این است تا توسعه، تخریبی در محیط زیست به بار نیاورد. تانکرهایی برای آب پاشی مستقر شده است تا منطقه را به پوشش گیاهی عادی تبدیل کند.
باقرزاده با تاکید بر این که برای نشان دادن حسن نیت شرکت مهندسی و توسعه نفت(متن) صورت جلسه ای با محیط زیست امضا شد که در آن ۴۳ کالورت فراتر و اضافه تر از درخواست سازمان محیط زیست با هزینه ای بالغ بر ۳۰۰ میلیارد ریال توسط شرکت نفت احداث شد تا آب جاری باشد و در بخش هایی محبوس نشود.
مجری طرح میدان یاران شمالی تصریح کرد: بررسی ها نشان داد با مجهز کردن جاده ها می توان از سقوط وسائل حمل و نقل و باربری در داخل هور که موجب گسترش آلودگی در آب می شود جلوگیری کرد و بر این اساس جاده ها مجهز به گارد ریل و وسایل ایمنی مورد نیاز شد.
باقر زاده در گفت و گو با مشعل یادآور شد: در یاران شمالی ۴۵ درصد پوشش نیزار وجود دارد و باقی میدان نیز پوشش دارد و اگر در جایی خاکی بلند شود از جاده های خاکی منطقه است. ما نیز تلاش داریم تا پوشش گیاهی از بین رفته را برگردانیم.
وی تاکید کرد: صحبت های یکی از مدیران استان خوزستان مبنی بر ایجاد کالورت با حکم قضایی صحت ندارد و حتی همان طور که اعلام شد شرکت نفت فراتر از تعهدات و هزینه اش برای کالورت ها هزینه کرده است و تمام فعالیت های نفت در یاران شمالی یک درصد از کل میدان را اشغال کرده است و مکاتباتی با محیط زیست صورت گرفت تا شرکت نفت بتواند ۱۷ هزار اصله درخت را ایجاد کند و از آن جایی که در هور امکان رشد درست درخت وجود ندارد تصمیم گیری در این زمینه و محل کاشت به خود محیط زیست واگذار شد.
باقرزاده یادآور شد: برای ایجاد نکردن آلودگی و کمک به بهتر شدن هوای اهواز نیز از تولید زود هنگام در یاران شمالی منصرف شدیم.
شرکت نفت مانعی برای باز کردن کامل دریچه ها ندارد
رئیس بهداشت، ایمنی و محیط زیست شرکت مهندسی و توسعه (متن) در گفت و گو با مشعل گفت: شرکت نفت هیچ مشکلی با باز شدن دریچه ها و جاری شدن آب در تالاب هورالعظیم ندارد و مانعی در این زمینه مشاهده نمی کند.
الهام اردلانی افزود: تعدادی از جاده ها در هور مربوط به زمان جنگ است که باعث شده هور به چند حوضچه تقسیم شود و شرکت متن کار خود را طبق زمان بندی انجام داده است و این که آیا باید آب باز شود یا خیر دیگر در حیطه اختیارات نفت نیست و آب و برق خوزستان و محیط زیست باید در این مورد تصمیم گیری کند.
وی یادآور شد: سطح تراز آب محاسبه شده و ارتفاع تراز جاده ها و تاسیسات سر چاهی بالاتر از میدان است و به همین دلیل مانعی برای باز شدن آب وجود ندارد.
اردلانی تصریح کرد: با توجه به ضرورت بهبود وضع زیست محیطی منطقه، با وجود دریافت نکردن پاسخ از سوی اداره کل محیط زیست خوزستان، احداث بسیاری از کالورتها (آبراهه ها) ، پل و باز کردن دریچه ها از سوی شرکت مهندسی و توسعه نفت صورت پذیرفت و این طرح نیز از سوی وزارت نفت نیز به منظور احیاء و بهبود وضع اکولوژی به سازمان محیط زیست پیشنهاد شد.
وی گفت: تمامی اقدامات مورد اشاره در این برنامه مطابق با برنامه جامع مدیریت محیط زیست EMS-EMP)) حوزه میادین نفتی غرب کارون انجام شده است. برنامه ای که علی رغم ارسال گزارش در موعد مقرر در اردیبهشت ۹۳ و اتمام مهلت ۴۵ روزه محیط زیست استان مبنی بر پاسخگویی (به استناد ماده ۶ آیین نامه ارزیابی مصوبه ۱۳۹۰ هیات محترم وزیران) و پیگیری پنج نوبت مکاتبه، تاکنون پاسخی دریافت نکرده است.
رئیس اچ اس ای شرکت متن گفت: در جلسات اخیر در خوزستان شاهد حسن نیت استاندار استان برای حکمیت و حل کردن این مشکلات مشاهده شد که موجب دلگرمی است و براین اساس توقع می رود با رعایت انصاف اقدامات مثبت شرکت متن در هورالعظیم دیده شود. مثلا برای پاکسازی مین در منطقه ۳۵ میلیارد تومان هزینه شد و از روزی که مشخص شد جاده ها امن نیست بر اساس مصوبه هیات وزیران و مکاتبه با محیط زیست اقدام به ایمن تر شدن جاده ها کردیم.
نامه رکن الدین جوادی به معصومه ابتکار
شایان ذکر است که مهندس رکن الدین جوادی در نامه ای به دکتر معصومه ابتکار مدیر عامل سازمان حفاظت از محیط زیست حمایت وزارت نفت از حفظ ، احیا و بقای تالاب های جنوب را اعلام کرد و گفت : در پروژه های توسعه نفت به این مساله مهم توجه اساسی شده است .
عبدالرضا حاج حسین‌نژاد اعلام کرد : بنا به اعلام رییس سازمان محیط زیست یکی از منابع بروز گردوغبار و یا ریزگردها، تالاب‌های خشک شده یا در حال خشک‌شدن هستند، گفت: از نیمه‌های سال گذشته برای بازگشایی آب روی هورالعظیم تلاش‌هایی آغاز شده و اکنون حوضچه دوم نیز آبگیری شده است.
وی با اشاره به اظهارات رییس سازمان محیط زیست مبنی بر این‌که وضعیت بسیار بهتر شده، اظهار کرد: تلاش برای کاهش گردوغبار از طرف دولت همچنان ادامه دارد.
مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه نفت (متن) به دریافت نامه‌ای از معاون سازمان محیط زیست مبنی بر تشکر از شرکت متن به دلیل فعالیت‌های محیط زیستی در منطقه غرب کارون اشاره و اظهار کرد: پاسخ مدیر محیط زیست به استان خوزستان و همچنین استاندار خوزستان را داده‌ایم و همواره در جلسات با متخصصان شرکت می‌کنیم.
حضور در جلسات ماهانه و تشکیل کارگروه
رئیس اچ اس ای شرکت متن از تشکیل کارگروهی با حضور نماینده شرکت متن و ۲ نفر از مدیران استان خوزستان خبر داد و افزود: جلسات ماهانه ای برای بررسی و رفع سوتفاهم ها و گزارش کار انجام شده بر قرار خواهد بود تا با هماهنگی بیشتر در داخل استان خوزستان اختلافات به حداقل برسد و راهکارها برای بهبود وضع محیط زیست بررسی شود.
